Mikołaj Sander

Nicholas Sander jest odpowiedzialny za tzw. „czarną legendę” dotyczącą wyglądu Anny Boleyn. Mimo że istnieje kilka opisów wyglądu Anny które wyszły spod pióra ludzi którzy mieli okazję ją ujrzeć, to właśnie opis Sandera kształtował i nadal kształtuje współczesną opinię na temat wyglądu drugiej żony Henryka VIII.

Jak większość katolickich wygnańców, Sander uważał, że decyzja Henryka VIII o zerwaniu więzi z Kościołem katolickim była spowodowana uczuciem do Anny Boleyn, którą Sander przedstawił jako lubieżną heretyczkę. W wyniku Reformacji Henryk VIII rozwiązał mnóstwo zakonów, m.in. zakon św. Brygidy do którego należała młodsza siostra Nicholasa, Elżbieta Sander, która musiała ratować się ucieczką z Anglii.

Książka Sandera na temat schizmy angielskiej została opublikowana po łacinie w 1585 r. w niemieckiej Kolonii. Szybko stała się best-sellerem, przetłumaczono ją na kilkanaście języków. Po angielsku ukazała się dopiero w XIX w., kiedy to religijne kontrowersje związane z panowaniem Henryka VIII już ostygły. Niemniej jednak Anglicy z zapałem czytali książkę Sandera po łacinie, była ona szczególnie popularna wśród katolików na wygnaniu.

Okazuje się, że książka Sandera była tak popularna, że w 1744 r. została wydana w języku polskim. Postanowiłam sprawdzić w jaki sposób łacińskie fragmenty dotyczące wyglądu Anny zostały przetłumaczone i czy różnią się one od dziewiętnastowiecznego angielskiego tłumaczenia. Po polsku tytuł brzmi Historya o schizmie albo odszczepieństwie angielskim. Fragment cytowany poniżej został zapisany w staropolszczyźnie którą poprawiłam na współczesny język polski:

„Była ta Anna wzrostu wysokiego, włosa czarnego, twarzy przydłużej (podłużnej), koloru żółtawego, niby na żółtą chorobę zapadła: ząb jeden miała z dziąseł wyskakujący, u prawej ręki szósty palec, pod brodą guz jakiś wyrastający: który aby jej nie szpecił, tak ona, jako i jej fraucymer, i szyję, i obnażone wedle mody wtenczas piersi, chustką zakrywała, w sobie zaś Bolena była przystojnego ułożenia ciała: największą miała wdzięczność z ust, żartobliwych rozmów, tańców, y umiejętności grania na instrumentach.”

Dla porównania podaję polskie tłumaczenie angielskiej wersji dziewiętnastowiecznej:

„Anna Boleyn była raczej wysokiej postury, miała czarne włosy i pociągłą twarz o ziemistej cerze, jak gdyby cierpiała na żółtaczkę. Pojedynczy ząb wystawał jej spod górnej wargi, a na prawej dłoni miała sześć palców. Tuż pod brodą miała ogromne zgrubienie, dlatego ukrywała to okropieństwo, zakładając suknię o wysokim kołnierzu przysłaniającym jej szyję (…) Miała przyjemną aparycję i ładne usta.”

Medal z 1534 r. oraz jego rekonstrukcje (lewo: Lucy Churchill, u góry drzeworyt Edwarda Hawkinsa z 1877 r.)

W łacińskim oryginale Sander napisał, że Anna „tuż pod brodą miała coś opuchniętego, ale co, tego nie wiem” David Lewis który w 1877 przetłumaczył dzieło Sandera na język angielski, puścił wodze fantazji i z „czegoś opuchniętego” uczynił „ogromny guz” (ang „large wen” przetłumaczony jako „ogromne zgrubienie” w polskiej edycji biografii autorstwa Erica Ivesa). Okazuje się, że w łacińskim oryginale Sander nie był tak zajadły jak to sugeruje angielskie tłumaczenie. Polskie tłumaczenie z 1744 r. lepiej oddaje sens łacińskiego oryginału. „Pod brodą guz jakiś wyrastający” na pewno nie jest rażącym „ogromnym guzem” (large wen) z angielskiego tłumaczenia z 1877 r. Nie jest też dosłownym tłumaczeniem tego co Sander w oryginale zapisał, ale na pewno jest bliżej oryginału niż wersja angielska. W łacińskim oryginale i jego polskim tłumaczeniu słowo „ogromny” w odniesieniu do opuchnięcia czy guza w ogóle się nie pojawia, co stanowi dobitny dowód na to, że jest to wymysł tłumacza Davida Lewisa.

W kolejnym artykule omówię źródło które moim zdaniem zainspirowało opis Lewisa.

Źródła: 

Sander, Nicholas, De Origine Ac Progressu Schismatis Anglicani (Ex officina typographica W. Ederi, 1588)

Sander, Nicholas, The Rise and Growth of Anglican Schism, Tł. D. Lewis (1877)

Sander, Nicholas, Historia O Schizmie albo Odszczepieństwie Angielskim, Początku, y dalszym iey szerzeniu, Księga Iedna / Przez Mikołaja Sandera, złożona ; Wydana z przydaniem Od Edowarda Ristona [...] ; Na Polski ięzyk wytłumaczona, Przez iednego Kapłana Soc. Jesu [...]. Rishton, Edward (1550-1586). Przedm. Poszakowski, Jan Antoni (1684-1759). Tł.

Ives, Eric, The Life and Death of Anne Boleyn: The Most Happy, (Blackwell Publishing, 2001)

Ives, Eric, Życie i Śmierć Anny Boleyn (Wydawnictwo Astra,2012)

 © Artykuł ten jest objęty prawami autorskimi. Żadna część niniejszej publikacji nie może być powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie, w jakikolwiek sposób, bez uprzedniej zgody Autorki. ©