Arcybiskup Tomasz Cranmer, 1545

W tym dniu w hsitorii, 21 marca 1556 r. Arcybiskup Tomasz Cranmer został spalony na stosie za herezję. Cranmer był silnie związany z  historią Anny Boleyn ; dlatego też opiszę po krótce jego życie oraz wkład w unieważnienie małżeństwa Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej, a także dlaczego trafił na stos i komu zależało na jego śmierci.

Tomasz Cranmer urodził się 2 lipca 1489 roku jako syn Tomasza Cranmera i Agnes Hatfield. Kształcił się w Cambridge przez 8 lat i w tym czasie posiadł wiedzę z zakresu filozofii, humanistyki czy też literatury.

Był dwukrotnie żonaty ; z kobietą o imieniu Joan która zmarła krótko po narodzinach dziecka, oraz Marguerite którą poznał na dworze Cesarza Karola V.

Wielka Sprawa Henryka VIII

Sławę i uznanie Henryka VIII Tomasz Cranmer zdobył podczas tak zwanej Wielkiej Sprawy czyli rozwodu Henryka i jego pierwszej żony, Katarzyny Aragonskiej. Cały artykuł o rozwodzie znajdziecie tutaj. Krótko przypomnę o co chodziło ; Henryk VIII pragnął męskiego potomka jednak po 6 ciążach Katarzyna Aragońska urodziła jedynie córkę Marię która przezyła wiek niemowlęcy. W 1524 r. Henryk VIII przestał sypiać ze swą żoną gdyż uznał ją za niezdolną do wydania na świat potomstwa gdyż przechodziła menopauzę. W 1526 r. Król zwrócił uwagę na młodą Annę Boleyn, która jednak odmówiła pozostania krolewską kochanką, dlatego też Henryk postanowił uczynić Annę swoją żoną. Rozwód z Katarzyną nie był jednak łatwy ; podczas gdy Henryk upierał się że jest bezdzietny gdyż poslubił żonę swego brata (Artur Tudor zmarł po sześciu miesiącach małżeństwa z Katarzyną, w wieku zaledwie 15 lat), papież odmówił udzielenia rozwodu gdyż Henryk i Katarzyna mieli córkę. Jednak dla Henryka córka była bezużyteczna, nie było bowiem przykładu kobiety która sprawnie rządziła. Henryk pragnął poślubić ukochaną Annę jednak wydawało się że do tego nigdy nie dojdzie. To Cranmer skłonił Króla do reflkesji informaując go iż to teoretycy chrześciajństwa powinni mieć głos w tej sprawie, a nie papież. Cranmer nie uznawał zwierzchnictwa papieża gdyż jego zdaniem było to sprzeczne z Pismem Świętym. Był zwolenikiem reformacji której efekty obserwował na własne oczy podróżując przez Ratyzbonę oraz Norymbergę, zalążki reformacji. Cranmer zaprzyjaźnił się z Andresasem Osianderem, który nazywał papieża ‘rzymskim antychrystem’ . W 1532 r. Cranmer poślubił kuzynkę żony Osiandera, Margeritę. W ten sposób Cranmer wyrzekł się celibatu, otwarcie poslubiając kobietę, a nie ustanawiając ją swoja kochanką jak to księża mieli wtedy w zwyczaju.

22 Sierpnia 1532 r. zmarł Arcybiskup Canterbury William Warham, a więc pozostawało otwarte pytanie kto go zastąpi w tej roli. 1 października 1532 r. Cranmer otrzymał wiadomość iż to on zostanie kolejnym Arcybiskupem. Papieski nuncjujsz zagwarantował Cranmera na tej pozycji choć wiedział o jego antykatolickich poglądach ; chciał jednak ugłaskać Henryka VIII i zapobiec ostatecznemu zerwaniu Anglii z Kościołem Katolickim.  Interesy Tomasza Cranmera popierała Anna Boleyn i jej rodzina ; przyszła królowa pozostawała w serdecznych stosunkach z nowym Arcybiskupem.

30 Marca 1533 r. Cranmer został oficjalnie wyświęcony na Arcybiskupa Canterbury i rozpoczął niezwołoczne działania zmierzające ku unieważnieniu małżeństwa Henryka VIII z Katarzyną Aragońską. Dnia 23 maja 1533 r. Arcybiskup Cranmer unieważnił małżeństwo Henryka i Katarzyny, a kilka dni później, 28 maja, uznał małżeństwo Henryka i Anny Boleyn (zawarte 14 listopada 1532 r. lub 25 stycznia 1533 r.) za ważne i legalne. Anna Boleyn już wtedy spodziewała się dziecka.

Podczas koronacji Anny Boleyn 1 czerwca 1533 r. Cranmer ją namaścił oraz wręczył insygnia władzy. Papież  Klemens VII był wściekły gdyż nie wydał pozwolenia ani na rozwód z Katarzyną ani na małżeństwo z Anną, jednak nie chciał podjąć dratsycznych akcji. Postanowił dać Anglii ostatnią szansę ; w lipcu 1533 r. wydał orzeczenie o ekskomunikowaniu Henryka VIII i jego doardców, w tym tez Cranmera, jeżeli Henryk nie odsunie Anny Boleyn do końca września. Jednak Henryk VIII nie miał takiego zamiaru, zwłaszcza że Anna nosiła jego dziecko. 7 września 1533 r. Anna Boleyn urodziła długo wyczekiwanego potomka, nie był to niestety chłopiec lecz dziewczynka, Elżbieta, którą ochrzcił Arcybiskup Cranmer oraz został jej ojcem chrzestnym.

Upadek Anny Boleyn

Anna Boleyn, nieznany włoski malarz,ok.1610

Małżeństwo Henryka VIII i Anny Boleyn nie trwało długo bo tylko trzy lata. Podczas tych trzech lat Anna Boleyn urodziła Elżbietę, jednak nie była w stanie wydać na świat męskiego potomka. Punkt kulminacyjny nastąpił 29 stycznia 1536 r. kiedy Królowa poroniła dziecko, prawdopodobnie chłopca. Jej pozycja po raz kolejny była bardzo krucha i niepewna, toteż jej wrogowie rozpoczęli działania. Sam Henryk VIII miał wątpliwości czy słusznie postąpił żeniąc się z Anną, gdyż ‘Bóg odmawia mu  z nią syna’.

Prawdopodobnie Arcybiskup Cranmer nie wiedział iż toczą się postępowania przeciwko Annie Boleyn. W dniu 2 maja 1536 r. Królowa została aresztowana i osadzona w Tower. Zaszokowany Cranmer napisał list do Henryka VIII 3 maja, wyrażając swój żal i smutek ;

Cranmer i tak  postąpił haniebnie. Karierę swą osiągnął dzięki poparciu, jakiego dawniej  udzielał Boleynom, to on unieważnił małżeństwo króla z Katarzyną Aragońską,  on też koronował Annę Boleyn, aby teraz anulować związek, który kiedyś  usankcjonował. Służalczy list do króla, który napisał 3 maja, stanowi  jednoznaczny dowód, że arcybiskup zmienił swe stanowisko nie popadając w  konflikt sumienia.

W liście tym Cranmer pisze, że “ponieważ żadna z kobiet nigdy w moich  oczach nie cieszyła się lepszą opinią niż ona (Anna Boleyn), sądziłbym  zatem, że jest ona niewinna”. Dodaje jednak następnie – “Myślę wszak, że  skoro Wasza Wysokość zamierza ją ukarać, wina jej nie ulega wątpliwości.” Przykład Cranmera stanowi znakomitą ilustrację działania owego hipnotycznego, “bazyliszkowego” oddziaływania króla Henryka. Według jego własnych słów, “ze wszystkich żyjących istot” Cranmer był najbardziej  związany z Anną Boleyn – oczywiście “zaraz po królu”.

Cranmer nie podjął żadnych czynności aby pomóc Annie Boleyn, ciężko jednak stwierdzić czy sam bał się Henryka VIII czy po prostu został poinformowany iż upadek królowej to zaplanowany spisek który musi zostac doprowadzony do końca. 16 maja Arcybiskup wysłuchał ostatniej spowiedzi Anny Boleyn, a 17 maja unieważnił małżeństwo Anny i Henryka. Nie był co prawda obecny podczas egzekucji Królowej w  dniu 19 maja 1536 r. jednak gdy dowiedział się o jej śmierci ‘zapłakał i powiedział że ona, która była królową na ziemi, dzisiaj będzie królową w niebie’.

Artykuły Anglikańskie

Latem 1536 r. Arcybiskup Cranmer wystosował ‘Dziesięć Artykułów Wiary’ (zwanych też Artykułami Anglikańskimi) definiujących wiarę po zerwaniu z Rzymem. Artykuły te zakładały m.in. wiarę w Pismo Święte, konieczność chrztu gwarantującego zbawienie, konieczność sakramentu pokuty, spowiedzi i rozgrzeszenia, uznanie świętych i Dziewicy Marii itp.

Jesienią 1536 r. na północy kraju wybuchło powstanie znane pod nazwą ‘Pielgrzymi Łaski’. Przywódcy na czele z Robertem Aske skupili swoją niechęć na Cromwell’u i Cranmerz’e domagając się ich odsunięcia od władzy. Król Henryk VIII z pomocą Tomasza Cromwella krwawo stłumił powstanie dając nauczkę ludności na przyszłość.

Księga Biskupa

Aby poprawić ‘Dziesięć Artykułów’ wydano ‘Księgę Biskupa’ . Wśród 46 teologów, którzy opracowali artykuły byli wszyscy biskupi anglikańscy, ośmiu archidiakonów i siedemnastu innych doktorów teologii. Książka została wydana we wrześniu 1537 roku, jednak Król Henryk VIII zatwierdził jej wydanie bez wcześniejszego jej przeczytania. Dopiero po śmierci trzeciej żony, Jane Seymour, która zmarła w wyniku komplikacji poporodowych po narodzinach upragnionego syna Edwarda, Henryk zaczął wgłębiać się w ‘Księgę Biskupa’.

W 1539 r. Król Henryk VIII wydał ‘6 artykułów wiary’ które przekreślały poprzednie reformy i zawróciły na drogę starych wierzeń. Przyjęto m.in. nakaz celinatu wśród duchownych, co spowodowoało że Cranmer musiało desłać swą żonę i dziecko za granicę.

Jeszcze przed pogrzebem Jane Seymour rozpoczęto poszukiwania kolejnej żony dla Henryka VIII, ale ożenił się on ponownie dopiero w 1540 r. Wybór padł na niemiecką Księżniczkę Annę Kliwijską. Małżeństwo było usilnie wspierane przez wysiłki Cromwella który widział szansę na rozwój reformacji w Anglii. Niestety, jeszcze przed zawarciem małżeństwa Henryk VIII próbował znaleźć powód aby nie żenić się z Anną Kliwijską która nie odpowiadała mu ani z wyglądu ani charakteru. Do ślubu doszło, jednak małżeństwo zostało anulowane po zaledwie 6 miesiącach. Henryk VIII jeszcze będąc w związku z Anną miał na oku młodą dwórkę, Katarzynę Howard, którą poślubił w lipcu 1540, tego samego dnia kiedy Tomasz Cromwell trafił na szafot. Cranmer stracił swego stronnika i pomocnika w krzewieniu reformacji, jednak ciągle pozostawał zaufanym doaradcą Króla.

Cranmer i upadek Katarzyny Howard

Podczas gdy Henryk VIII i jego młoda żona Katarzyna Howard dokonywali objazdu ziem północnych w 1541 r. aby oficjalnie przebaczyć tamtejszej ludnośći ‘Pielgrzymkę Łaski’, Tomasz Cranmer został w Londynie zajmując się sprawami króla. Dowiedział sie od swego przyjaciela, Jana Lassels’a o tym iż Katarzyna Howard prowadziła się niemoralnie przed ślubem. Katarzyna mieszkała w domu Księżnej Wdowy która opiekowała się dziewczętami z wyższych sfer, które z różnych powodów, najczęściej finansowych, nie mogły pozostawać pod opieką rodziny. W domu Księżnej młoda Katarzyna miała przelotny romans z nauczycielem muzyki Henrykiem Mannoxem, a później z młodym Franciszkiem Derehamem. Howard i Dereham spotykali się potajemnie nocami, co nie umknęło uwadze Marii Hall, siostrze Jana Lassels. Cranmer stanął przed dylematem czy i jak powiedzieć Królowi o wybrykach jego żony. Zostawił więc list w którym wszystko opisał. Henryk VIII nie uwierzył, jednak zlecił śledztwo by oczyścić żonę z zarzutów. Podczas śledztwa wyszło na jaw iż Katarzyna Howard nie tylko prowadziła się niemoralnie przed ślubem, ale również po ślubie, już jako Królowa. Jej kochankiem był ulubieniec Henryka VIII, młody i przystojny Tomasz Culpepper.Podczas śledztwa to Cranmer przesłuchiwał Katarzynę informując iż była ona w bardzo złym stanie fizycznym i psychicznym. Młoda Królowa została pozbawiona tytułu i ścięta 13 lutego 1542 r.

Zamach na Cranmera

Kilku duchownych chciało pozbyć się Tomasza Cranmera w 1543 r., jednak Król Henryk VIII obronił go i posłał na szafot jednego z liderów zamachu, Germaine’a Gardinera, siostrzeńca Stefana Gardinera.

W 1546 roku zawiązała się koalicja konserwatystów składająca się ze Stefana Gardinera, Księcia Norfolk, Lorda Kanclerza Karola Wriothsley’a oraz biskupa Londynu Edwarda Bonnera. Wszyscy oni pragnęli raz jeszcze pozbyć się Arcybiskupa Cranmera. Kilku reformatorów związanych z Cranmerem zostało aresztowanych, a  jego przyjaciel Jan Lassels, który kilka lat wcześniej poinformował go o niemoralnych czynach Katarzyny Howard, spłonął na stosie za herezję. Przeciwko konserwatystom działali Lord Hertford Edward Seymour oraz Jan Dudley. Ostatecznie konserwatyści ponieśli klęskę w zamachu na Arcybiskupa Cranmera – Książę Norfolk i jego syn Henryk Hrabia Surrey zostali aresztowani. Surrey został ścięty a Norfolk nie stracił głowy tylko dlatego że umierający król nie podpisał nakazu egzekucji. Całe panowanie Edwarda VI Norfolk spędził w areszcie.

Śmierć Henryka VIII i panowanie Edwarda VI

28 stycznia 1547 r. Król Henryk VIII zmarł a Cranmer był przy nim w ostatnich chwilach. Po śmierci Henryka VIII Cranmer zapuścił brodę ; symbol odcięcia się od przeszłości a także od Kościoła Karolickiego. To Cranmer znalazł się wśród wykonawców ostatniej woli króla.

W 1548 r. każda parafia otrzymała kopię ‘Homilii’ napisanej przez Cranmera. Pozostawał on w bliskich stosunkach z Lordem Protektorem Edwardem Seymourem, który jednak został ścięty a jego miejsce zajął Jan Dudley.

W 1553 r. zaledwie piętnastoletni Edward VI zmarł, jednak przed śmiercią zmienił akt sukcesyjny i na swoją następczynię wyznaczył Joannę Grey, szesnastoletnią synową Jana Dudleya, wnuczką Marii Tudor. Edward wyłączył z prawa dziedziczenia swoje dwie przyrodnie siostry Marię i Elżbietę. Cranmer stanął przed obliczem trudnego wyboru jednak podpisał ostatnią wolę umierającego króla.

Joanna Grey została ogłoszona królową, jednak nigdy nie została koronowana. Jej kilkudniowe panowanie nie było popularne gdyż lud angielski pragnął zobaczyć na tronie córkę Henryka VIII, Marię. Maria wkrótce odbrała tron Joannie i ostatecznie posłała samozwańczą królową na szafot.

Panowanie Marii Tudor i egzekucja

Pośmiertny obraz Tomasza Cranmera

Maria I Tudor, 1554

Maria Tudor, córka Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej, była wychowana w wierze katolickiej i nigdy nie popierała reformacji w Anglii. Jej rządy naznaczone były okrutnymi egzekucjami protestantów, których paliła na stosach w większych miastach. Maria zyskała przydomek ‘Krwawej’ właśnie  z powodu prześladowań ‘heretyków’.

13 listopada 1553 Tomasz Cranmer  i kilku innych duchownych zostali skazani na śmierć po pierwszym procesie.  Na drugi proces oczekiwali w więzieniu Bocardo w Oxfordzie. Podczas pobytu w więzieniu Tomasz Cranmer napisał list do jednego ze swoich przyjaciół w ktorym to wyraził nadzieję że uda mu się wytrzymać prześladowania do końca. Arcybiskup przebywał w więzieniu przez siedemnascie miesięcy zanim rozpoczął sie jego proces 12 września 1555 r. Proces odbywał się w Anglii pod jurysdykcją papieża, do którego miała należeć ostateczna decyzja.Dwóch duchownych – Hugh Latimer i Nicolas Ridley – którzy byli aresztowani wraz z Cranmerem, zostali spaleni na stosie szybko po procesie który odbył sie krótko po procesie Cranmera.

Arcybiskup nigdy nie przyznał się do herezji czy braku lojalności wobec Królowej, jednak Maria Tudor nie zamierzała tak łatwo wypuścić Cranmera ze swych rąk. Cranmer został zmuszony do oglądania egzekucji Latimera i Ridleya. 4 grudnia 1555 papież pozbawił Cranmera godności Arcybiskupa.

Pomiędzy styczniem a lutym 1556 r. Tomasz Cranmer czterokrotnie wyrzekł się swej wiary protestanckiej, uznając papieża głową Kościoła, oraz poddając się woli Marii Tudor. Nie było to jednak wystarczające ; musiał więc wyrzec się swej wiary po raz piąty, tym razem w sposób absolutny ; uznał że nie ma zbawienia nigdzie poza Kościołem Katolickim, całkowiecie odrzucił poglądy reformatorskie, oraz powrócił na łono Kościoła Katolickiego.

Egzekucja Tomasza Cranmera, ilustracja z 'Księgi męczenników' Fox'a, 1563

Dlaczego Cranmer, który był aktywnym reformatorem, wyrzekł się swych przekonań aż pięciokrotnie? Odpowiedź wydaje się dość prosta – nie chciał umierać śmiercią męczennika na stosie. Wszyscy którzy wyrzekli się protestantyzmu i powrócili do Kościoła Katolickiego, mogli spodziewać się ułaskawienia. W świetle prawa Cranmer zrobił wszystko aby się uratować od egzekucji, miał nadzieję że Królowa Maria pozwoli mu odejść i w gruncie rzeczy właśnie tak powinno się stać. Niestety, Maria nie tylko pozbawiła Cranmera tytułu księdza, ale wyznaczyła też datę jego egzekucji. 18 marca 1556 r. Tomasz Cranmer dokonał ostatniego wyrzeczenia się swej wiary ale jego egzekucja została wyznaczona na trzy dni później, 21 marca. Według angielskiej wikipedii, podczas ostatniego wyrzeczenia Cranmer był złamanym człowiekiem który kajał się wyznając swe grzechy , prawdopodobnie czyniąc to w nadziei na ujście z życiem. Podczas trzech dni podczas ktorych oczekiwał na swój koniec, Cranmer został poinformowany iż przed smiercią będzie miał okazję wyrzec się swej wiary po raz ostatni. Były arcybiskup napisał mowę, którą miał wygłosić do zebranych w dniu egzekucji.

Podczas przemówienia, Cranmer nawoływał do pozostania lojalnymi wobec Królowej i jej męża, jednak nieoczekiwanie pod koniec przemowy nie trzymał się już napisanych słów. Odwołał wszystkie swoje wyrzeczenia wiary które podpisał bedąc w więzieniu, mówiąc iż ręka która je podpisała spłonie jako pierwsza. Wyznał także ;

‘A co do papieża, odrzucam go jako wroga Chrystusowego, Antychrysta w swej fałszywej doktrynie’

Natychmiast Cranmer został zdjęty z ambony i przeniesiony na miejsce egzekucji. Spełnił swoją obietnicę i rękę którą podpisywał wyrzeczenia włożył w płomień jako pierwszą. Umierając wyrzekł słowa ;

‘Jezu Chryste przyjmij ducha mego… oto widzę otwarte niebiosa a w nich Jezusa stojącego po prawicy Boga’

W ten oto sposób życie Tomasza Cranmera, liczącego sobie lat 67, dobiegło końca.

Podsumowanie

Męczennicy z Oxfordu ; egezkucja Hugona Latymera i Nicolasa Ridley'a / 'Księga Męczenników', Fox, 1563

‘Krawawa Maria’ obeszła się z Tomaszem Cranmerem naprawdę okrutnie. Kazała mu wyprzeć się swej wiary, co oznaczało, że według prawa powinna darować mu życie. Moim zdaniem Maria Tudor nigdy nie zamierzała oszczędzić Cranmera, dążyła jedynie do poniżenia i upodlenia go. Dlaczego? Otóż Cranmer w oczach Marii Tudor był jej najwiekszym wrogiem ; to on anulował małżeństwo jej rodziców, i ogłosił ‘nierządnicę’ Annę Boleyn jako legalną żonę Henryka VIII, to on był uosobieniem reformacji w Anglii i praktycznie ostatnim żyjącym naocznym świadkiem ponurego okresu w życiu Marii Tudor. Czy Maria kierowała się osobistą zemstą? Na pewno tak, ale nie nalezy też zapominać, że według jej sumienia, jakkolwiek wypaczonego, to ona była namiestniczką Boga na ziemi, sławiąc jego imię poprzez usuwanie heretyków. A więc śmierć Cranmera poza osobistą zemstą miała też wydźwięk religinego ukarania.

Maria Tudor osiągnęła swój cel – poniżyła Cranmera ktory wyparł się swej wiary kilka razy i z jego ostatnich słów i czynów przed smiercią widać jasno, że czynił to przeciwko swemu sumieniu. Prawdopodobnie był przerażony perspektywą bolesnej i długotrwałej śmierci na stosie, spalenie żywcem było o wiele gorsze niż ścięcie głowy toporem. Ofiarę przywiązywano do słupa i podpalano. Wikipedia podaje że ;

‘Jeżeli metoda ta stosowana była umiejętnie, ciało skazanego płonęło w takiej kolejności ; łydki, uda, ręce, tułów, klatka piersiowa, twarz ; aż w końcu nastąpił zgon. W niektórych przypadkach ofiary umierały poprzez uduszenie czadem, z płonącmi nogami.Według wielu raportów niektóre ofiary umierały przez 2 godziny’.

Wyobrażacie sobie umierać na płonącym stosie przez dwie godziny? Żaden człowiek który kocha życie nie chce umierać, a więc nie dziwi mnie fakt że Tomasz Cranmer miał nadzieję że wyrzekając się swej wiary ucieknie od tak okrutnej śmierci. Co czuł gdy dowiedział się że pomimo poniżenia się i działania przeciwko swemu sumieniu, i tak zostanie spalony? Na pewno poczuł się oszukany przez Marię Tudor, ale przede wszystkim na pewno czuł się niczym grzesznik który aby ocaliś życie na ziemi poświęcił życie wieczne. Jednak kiedy stało się jasne że Cranmer umrze, wykazał się on ogromną odwagą ; powrócił do swej protestanckiej wiary, potępił papieża i symbolicznie umieścił rękę w ogniu, na znak pokuty i żalu. Tym samym to on okazał się zwycięzcą, a nie Maria Tudor.

Maria Tudor próbowała zachować Cranmera w pamięci ludności jako tchórza który wyrzekł się wiary. Opublikowano jego wyrzeczenia i mowę którą miał wygłosić w dniu egzekucji, pomijajac co tak naprawde się wydarzyło. Jednak wszyscy wiedzieli co dokładnie stało się w dniu egzekucji.

Dzisiaj Cramer jest uznawany za jednego z ‘Męczenników z Oxfordu’ obok biskupów Hugona Latymera i Nicolasa Ridley’a.

Na koniec chciałabym krótko powiedzieć, że staram się nigdy nie oceniać postaci historycznych , ponieważ według mnie są to ludzie z krwi i kości, targani różnorodnymi emocjami, tacy jak my. Moim zdaniem Cranmer może zostać uznany za oportunistę ratującego się dostępnymi środkami, ale czy można winic człowieka za jego chęć do życia? Czy to że nie chciał umrzeć spalony na stosie czyni go człowiekiem małej wartości? Jak my zachowalibyśmy się w jego sytuacji? Moim zdaniem Cranmer umarł w odważny sposób, pokazał że żałuje swych wyrzeczen wiary i spłonął ze spokojnym sumieniem.

A co Wy sądzicie na ten temat? Jak zapatrujecie się na Cranmera?

Źródła :

Artykuł na Wikipedii o Tomaszu Cranmerze, Męczennikach z Oxfordu oraz spaleniu na stosie