Z ogromną radością informuję, że mój artykuł na temat modlitewnika Anny Boleyn ukazał się niedawno na łamach elektronicznego dziennika Biblioteki Brytyjskiej (British Library). Artykuł nosi tytuł „Przeoczone powiązanie Elżbiety Holland, damy dworu Anny Boleyn, z manuskryptem BL, King’s MS. 9” (ang. An Overlooked Connection of Anne Boleyn’s Maid of Honour, Elizabeth Holland, with BL, King’s MS. 9).

Poniżej krótki opis artykułu:

***

Manuskrypt BL, King’s MS. 9 jest jednym z trzech modlitewników łączonych z imieniem Anny Boleyn, kontrowersyjnej drugiej żony Henryka VIII. Modlitewnik ten oferuje jedyny w swoim rodzaju wgląd we wczesne lata miłosnego zainteresowania króla Henryka Anną, aczkolwiek jego historyczna wartość nie kończy się tylko na tym jednym aspekcie. Historycy przeoczyli fakt, że manuskrypt BL, King’s MS. 9, należał także do jednej z dam dworu Anny Boleyn, Elżbiety Holland, oraz jej męża Henryka Reppes’a. Niniejszy esej omawia to niezauważone jak dotąd powiązanie, dostarczając jednocześnie informacji na temat służby Elżbiety Holland na dworze Anny Boleyn, jej małżeństwa oraz tragicznej śmierci.

***

BL, King’s MS. 9 – co to takiego?

Podpis Anny Boleyn

BL, King’s MS. 9 jest to oficjalna nazwa Księgi Godzin zwanej też często modlitewnikiem Anny Boleyn, obecnie przechowywanej w Bibliotece Brytyjskiej. To na stronach tejże Księgi Godzin, Anna i Henryk VIII wymieniali legendarne miłosne wyznania. Henryk napisał:

„Jeśli w swych modlitwach wspominasz o mej miłości równie żarliwie, jak cię uwielbiam, nie zostanę zapomniany, gdyż należę do ciebie. Twój na zawsze Henryk”.

Anna odpowiedziała następującym dwuwierszem:

„Każdego dnia dowód będę ci dawać,

Żeś mi miły i żem dla ciebie łaskawa”.

Na jednej ze stronic modlitewnika (f. 1r) widnieją podpisy Elżbiety Reppes i jej męża Henryka. Związek Anny Boleyn z Elżbietą Reppes nie był dotąd omawiany przez historyków w kontekście manuskryptu BL, King’s MS. 9. Mój esej daje wgląd w ich relacje oraz proponuje nową teorię oferującą wytłumaczenie w jaki sposób modlitewnik Anny Boleyn trafił w ręce Elżbiety i jej męża.

Podpis Elżbiety i Henryka Reppes

Kim była Elżbieta Reppes?

Nieznana dama dworu Tudorów autorstwa Hansa Holbein'a, szkic obecnie znajdujący się w Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie.

Data jej urodzenia pozostaje nieznana, aczkolwiek we wrześniu 1533 r. cesarski ambasador Eustace Chapuys opisał ją jako „młodą damę” służącą u „królewskiej konkubiny”, jak zwykł mawiać o Annie Boleyn. Wtedy Elżbieta była jeszcze znana pod nazwiskiem Holland, a zwracano się do niej w zdrobniałej formie jej imienia, Bess. Najwcześniejsza wzmianka o Elżbiecie pojawia się podczas koronacji Anny Boleyn w 1533 – była ona jedną z siedmiu druhen królowej. Elżbieta była także kochanką jednego z najbardziej wpływowych mężczyzn na dworze Tudorów, Tomasza Howarda, trzeciego Księcia Norfolku, wuja Anny Boleyn ze strony matki. Żona Norfolka, Elżbieta Howard – córka Edwarda Stafforda, trzeciego Księcia Buckingham – nie mogła pogodzić się z faktem, że jej mąż zdradził ją z kobietą niższego stanu. Pod koniec lat dwudziestych XVI wieku małżeństwo Norfolków rozpadło się, a zazdrosna księżna skierowała swą nienawiść w stronę Elżbiety Holland oraz Anny Boleyn. Księżna często nazywała Elżbietę Holland „córką prostaka bez krzty szlacheckiej krwi”, „prostytutką…która służyła jako praczka w moim domu” oraz „sprawczynią wszystkich moich problemów”.

Do tej pory historycy uważali, że Elżbieta Holland była córką Johna Holland’a, nadwornego skarbnika księcia Norfolku, aczkolwiek udało mi się odkryć że była ona córką niejakiego Thomasa Holland’a, giermka.

Na dworze Anny Boleyn

Mary Shelton, kuzynka Anny Boleyn.

Elżbieta Holland przyjaźniła się z dwiema damami dworu Anny Boleyn które należały do rodziny królowej. Mary Howard, córka księcia Norfolku, była jedną z najbardziej zaufanych dwórek Anny. Po latach Elżbieta wyznała, że łączyła ją z Mary zażyła przyjaźń. Elżbieta przyjaźniła się także z Mary Shelton, córką Johna i Anny Shelton. Utrzymywały one kontakt aż do 1546 r., kiedy to Shelton wysłała Elżbiecie diamentowy pierścien potwierdzając w ten sposób, że nadal utrzymywały kontakt. Zarówno Mary Howard jak i Mary Shelton były kuzynkami Anny Boleyn. Łączyła je nie tylko przyjaźń ale także zamiłowanie do poezji – ich imiona można znaleźć w tzw. manuskrypcie z Devonshire. Jest to zbiór rozmaitych wierszy, oryginanych jak i parafrazowanych, znajdują się tam także interesujące wpisy młodych dworzan wśród których krążył ów manuskrypt. Mary Shelton znana była z talentu do pisania wierszy, historycy często nazywają ją jedną z pierwszych angielskich poetek. Imię Elżbiety Holland nie znajduje się w manuskrypcie z Devonshire, aczkolwiek jej zażyła przyjaźń z Howard i Shelton może wskazywać, że również interesowała się poezją i ceniła sztukę.

Co stało się z Elżbietą Holland po śmierci Anny Boleyn?

Thomas Howard, trzeci książę Norfolku - wuj Anny Boleyn i kochanek Elżbiety Holland

Dwór Anny Boleyn został rozwiązany na dwa tygodnie przed jej egzekucją która miała miejsce 19 maja 1536 r. Wiele z jej dam dworu przeszło na dwór Jane Seymour, którą Henryk VIII poślubił 30 maja. Mary Shelton i Mary Howard opuściły dwór ale Elżbieta Holland została i służyła u Jane Seymour. Ostatnia wzmianka o Elżbiecie na dworze pojawia się 12 listopada 1537 r. kiedy to „panna Holland” wzięła udział w procesji pogrzebowej nowej królowej która zmarła w wyniku gorączki poporodowej w październiku. Niewiele wiadomo o Elżbiecie w latach pomiędzy 1537 a 1546 r. Wiadomo natomiast, że jej nieformalny związek z księciem Norfolku rozpadł się w grudniu 1546 r. kiedy to Norfolk i jego syn, Henryk Howard, hrabia Surrey, zostali aresztowani i osadzeni w londyńskiej twierdzy Tower. Elżbieta, która żyła na utrzymaniu Norfolka, zdradziła swojego podstarzałego kochanka ujawniając jego sekrety. Wyznała m.in. że Norfolk powiedział jej iż Henryk VIII był „chorowity i nie mógł długo pożyć” oraz że „król tak bardzo przerósł swoje ciało [roztył się], że po schodach trzeba było wciągać go za pomocą maszyny”. Słowa te stanowiły jedynie obserwację rzeczywistego stanu zdrowia króla aczkolwiek w Anglii Tudorów rządzonej przez podejrzliwego tyrana słowa te urosły do rangi zdrady stanu. Zdradą stanu było np. przepowiadanie daty śmierci króla czy spekulowanie na temat stanu jego zdrowia.

Syn Norfolka, hrabia Surrey, został stracony 28 stycznia 1547 r. Sam Norfolk cudem uniknął śmierci gdyż Henryk VIII zmarł 28 stycznia 1547 r. zanim zdążył podpisać nakaz egezekucji. Norfolk pozostał jednak więźniem w Tower aż do 1553 r.

Elżbieta Holland wyszła za mąż za niejakiego Henryka Reppes’a w 1547 r. Dokładna data ich ślubu nie jest znana aczkolwiek według Kalendarza Roszczeń Patentowych 1548-9 wynika, że pobrali się przed 28 lipca 1547 r. Ten sam dokument ujawnia też, że 28 listopada 1547 r. Elżbieta już nie żyła. Historia jej śmierci jest jedną z najtragiczniejszych wydarzeń jakie przyszło mi czytać w dokumentach z epoki Tudorów; Elżbieta zmarła bowiem w wyniku nieudanego cesarskiego cięcia.

W jaki sposób modlitewnik Anny Boleyn znalazł się w posiadaniu Elżbiety?

Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Możliwe, że to sama Anna Boleyn przekazała Elżbiecie swój modlitewnik w 1536 r., lub że modlitewnik należący do królowej był prezentem ślubnym jaki Elżbieta dostała np. od Mary Howard.  W esesju proponuję teorię według której Elżbieta była jedną z czterech „młodych dam” które towarzyszyły Annie Boleyn w jej ostatnich chwilach na szafocie, oraz że Anna podarowała Elżbiecie swój modlitewnik. Sam fakt, że Elżbieta i jej mąż zapisali swoje imiona w modlitewniku w którym para królewska wymieniała miłosne wersy może świadczyć o tym że w ten sposób pragnęli upamiętnić własne zaślubiny.

Cały esej w języku angielskim, wraz ze źródłami i bibliografią, można przeczytać na oficjalnej stronie elektronicznego dziennika Biblioteki Brytyjskiej. 

Henryk Fitzroy

22 lipca 1536 roku, dwa miesiące po egzekucji Anny Boleyn, zmarł nieślubny syn Henryka VIII, Henryk Fitzroy, książę Richmond i Somerset. Był on jedynym nieślubnym dzieckiem uznanym przez króla. Nagła i tajemnicza choroba młodego księcia wywołała lawinę spekulacji na dworze. Kronikarz Wriothesley zanotował, że „powszechnie uważano jakoby książę został sekretnie otruty przez królową Annę i jej brata, gdyż jego ciało usychało od wewnątrz na długo zanim zmarł”. Jaka jest prawda? Czy Anna Boleyn otruła Fitzroya?

Prawdopodobnie nie. Królowa została ścięta 19 maja 1536 r., dwa miesiące przed śmiercią Fitzroya. Tudorowie jednak głęboko wierzyli, że istniały trucizny powolne, które mogły wykończyć zdrowego człowieka w kilka miesięcy. Poza tym, Anna wiele razy słyszana była jak grozi Katarzynie Aragońskiej i księżniczce Marii, że je otruje.

W dniu aresztu Anny, kiedy Fitzroy przyszedł życzyć dobrej nocy swemu ojcu, Henryk VIII powiedział mu, że on i jego przyrodnia siostra Maria powinni dziękować Bogu za to, że „uciekli z rąk tej przeklętej dziwki, która zamierzała ich otruć”. Podczas procesu Anny, zarzucono jej, że otruła królową Katarzynę Aragońską i planowała zrobić to samo z Marią.

Anna Boleyn

Cesarski ambasador Chapuys wiele razy odnotował jak Anna Boleyn głośno mówiła o tym, że chciałaby otruć Katarzynę i Marię. Wielu fanów Anny nie wierzy, że ich idolka mogłaby kontemplowac takie czyny i zarzuca kłamstwo ambasadorowi. Jednak sam fakt, że nadworny kronikarz zapisał, iż uważano powszechnie jakoby Anna otruła Fitzroya, potwierdza rewelacje Chapuysa.

Edward VI

Fitzroy zmarł w wieku 17 lat. Nie istnieją opisy jego choroby, ale w 1553 r., kiedy kolejny syn Henryka VIII, Edward VI, zmarł w podobnym wieku, powiadano że cierpiał na tą samą chorobę co Fitzroy. Dzisiaj uważa się, że Edward VI zmarł na ciężką, nieznaną ówcześnie formę gruźlicy, która zaatakowała jego osłabiony ospą i odrą system odpornościowy. Pierwsza wzmianka o chorobie Edwarda pojawiła się 28 kwietnia 1553, a 6 lipca król już nie żył. W początkowej fazie choroby, Edward cierpiał na uporczywy, suchy kaszel, wysoką gorączkę oraz uczucie palenia w żołądku. Kaszlając, wypluwał krwawą, śluzowatą wydzielinę o nieznośnym zapachu. Z czasem król spuchł, jego włosy i paznokcie odpadły, a ciało pokryło się strupami. Tuż przed śmiercią był wychudzony i słaby lecz spuchnięty, a jego ciało nie mogło już wykonywać swoich funkcji.

Jeżeli Henryk Fitzroy i Edward VI mieli te same objawy,  nic dziwnego, że współcześni wierzyli, że obaj zostali otruci: Fitzroy przez Annę Boleyn, Edward VI przez Jana Dudleya, księcia Northumberlandii. Obaj zmarli w młodym wieku – Fitzroy mając lat 17, Edward zaledwie 16. Umierali w męczarniach, tracąc urodę za którą tak wychwalali ich współcześni. Lekarze nie znali takich symptomów, chociaż dzisiaj uważa się, że towarzyszą one ciężkiej odmianie gruźlicy. Naturalnym założeniem było więc, że obaj młodzieńcy zostali otruci. Czy naprawdę tak było? Prawdopodobnie nie, aczkolwiek w XVI wieku medycyna nie znała takich symptomów gruźlicy.

Relacja kronikarza o tym, że to Anna Boleyn otruła Fitzroya potwierdza jednak, że cesarski ambasador Chapuys nie kłamał, pisząc o tym że Anna wiele razu groziła swoim wrogom, że użyje trucizny. Mimo że prawdopodobnie nikogo nigdy nie otruła, nieposkromiony język Anny po raz kolejny zrujnował jej reputację.

Katarzyna Aragońska, pierwsza żona Henryka VIII, nigdy nie była uważana za piękną. W 1515 r., gdy miała 30 lat, wenecki ambasador opisał ją jako „raczej brzydką”, kontrastując jej brak urody z elegancją i gracją jej dam dworu. Szesnaście lat później Katarzynę opisano jako osobę „o niskim wzroście, raczej tęgą, o uczciwej twarzy”. To jednak komentarz francuskiego króla, Franciszka I, pochodzący z 1519 r., daje do myślenia: „Król Anglii ma starą i zdeformowaną żonę podczas gdy sam jest młody i przystojny”. Historycy od lat uważają, że komentarz Franciszka odnosił się do korpulentnej budowy ciała Katarzyny, która w 1519 r. miała za sobą sześć ciąż, z których tylko jedna zakończyła się sukcesem.

Katarzyna Aragońska, miniatura Lucas Horenbouta (or Hornebolte'a), National Portrait Gallery NPG L244;

Moim zdaniem jednak chodzi o coś zupełnie innego. Istnieją dwie miniatury pochodzące z czasów Katarzyny.  To, co zawsze przykłuwało moją uwagę na jednej z nich to lekko wysunięta szczęka królowej. Można przypuszczać, że defekt ten został celowo zatuszowany przez miniaturzystę, stąd nie jest łatwo zauważalny. Jakiś czas temu natknęłam się jednak na potwierdzenie mojej teorii o wysuniętej szczęce Katarzyny. W wiedeńskim Kunsthistorisches Museum znajduje się zestaw do gry w warcaby pochodzący z 1535 r. Na pionkach do gry wyryte są wizerunki szesnastowiecznej arystokracji– jest tam m.in. Małgorzata Austriaczka, namiestniczka Niderlandów (1480-1530), Karol V, król Hiszpanii i cesarz rzymski (1500-58), król Francji Franciszek I (1494-1547), Ludwika Sabaudzka, księżna Angouleme (1476-1531), Małgorzata, królowa Nawarry (1492-1549), Eleonora Habsburżanka, królowa Francji (1498-1558), Anna Habsburżanka, księżna Bawarii (1528-90) oraz Elżbieta Habsburżanka, królowa polska i wielka księżna litewska (1526-45). Wśród tejże arystokracji znalazł się również Henryk VIII i Katarzyna Aragońska.

Na wizerunku Katarzny uwagę przyciąga wyraźnie widoczna wysunięta szczęka i rozchylone usta. Wszystkie z pionków wiernie oddają wygląd przedstawionych osób zgodnie z ówczesnymi portretami, nie ma więc podstaw przypuszczać, że wizerunek Katarzyny nie oddaje jej realnego wyglądu.

Pionek do gry z wizerunkiem Katarzyny Aragońskiej, c. 1535, obecnie znajdujący się w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu

Pionek do gry to nie jedyny wizerunek ukazujący Katarzynę z wysuniętą szczęką. W V&A Museum w Londynie znajduje się jeszcze jeden medal ukazujący Katarzynę z profilu. Na nim wyraźnie widać wysuniętą szczękę królowej.

Katarzyna Aragońska, medal z c. 1535-40 r., obecnie znajdujący się w V&A Museum

Portret Katarzyny Aragońskiej znajdujący się obecnie w Museum of Fine Arts w Bostonie.

Żadne inne zachowane portrety królowej nie ukazują jej z taką szczęką, poza portretm znajdującym się obecnie w Museum of Fine Arts w Bostonie. Oryginał tego portretu nie jest powszechnie znany gdyż najczęściej to jego kopie pojawiają się w książkach. Na portrecie Katarzyna Aragońska ma usta zamknięte, jednak wyraźnie widac zgrubienie wokół okolic szczęki. Szczęka Katarzyny bardzo przypomina tzw. wargę habsburską, schorzenie które otrzymało nazwę od rodu Habsburgów, wśród których da się je zauważyć u cesarza Maksymiliana I oraz Karola V. Schorzenie to w terminologii medycznej określa się mianem prognatyzmu. Możliwe jednak , że u Katarzyny do uszkodzenia szczęki doszło np. na skutek wypadku o którym źródła historyczne milczą.