Emocjonalne podejście do historii

Zanim przejdę do samego artykułu, chciałabym coś ogłosić – 23 października moja strona będzie miała już dwa lata. Dlatego wybiorę jedną szczęśliwą osobę która wygra moja książkę. Co trzeba zrobić? To proste – komentujcie pod nowymi artykułami, gdyż każdy komentarz bierze udział w losowaniu. Zwycięzcę ogłoszę 23 października 2012 A teraz do już przechodzę do artykułu.

Historia jest fascynująca . To nauka, która żyje własnym życiem, a postaci historyczne to ludzie z krwi i kości. Tak, jak my – ze swoimi wadami i zaletami.

Kiedy człowiek zaczyna czytać o danej postaci historycznej i o niej pisać, powstaje pewnego rodzaju relacja. Zaczyna działać wyobraźnia. Jak ta osoba wyglądała? Jaki miała charakter? Czym się wsławiła? I tak dalej. Ostatnia debata zainspirowała mnie do napisania tego artykułu, ponieważ kilka osób pytało ‘czy już nie lubię Anny’, skoro na podstawie źródeł napisałam książkę prezentującą inny punkt widzenia, wzbogacony o nowe dowody.

Czy kiedykolwiek ‘lubiłam’ Annę Boleyn? Czy można w ogóle ‘lubić’ postać historyczną? W moim przypadku odpowiedź brzmi – nie. Historia ogólnie jest moją pasją, a postacie historyczne uważam za fascynujące. Anna Boleyn również jest fascynująca w taki czy inny sposób, bo czy tak zwane ‘femmes fatales’ nie są fascynujące? Są, ale nie ma to nic wspólnego z lubieniem czy nielubieniem danej postaci.

Aby kogoś lubić, kochać czy nienawidzić, trzeba kogoś znać osobiście. Anny Boleyn, niestety, nie znam i nigdy nie poznam jako osoby. Można poczuć sympatię lub antypatię do postaci historycznej. Dla przykładu, Anna Boleyn nie wzbudza mojej sympatii, co nie oznacza, że automatycznie nie wydaje mi się fascynująca.

Aby kogoś lubić, nie lubić, kochać czy nienawidzić, trzeba także zaangażować się w konkretne interakcje z daną osobą. A jak można wejść w interakcję z kimś kto zmarł 476 lat temu? Właśnie, nie można. Czytanie biografii czy pisanie artykułów o postaci historycznej to nie jest interakcja – jest to pewien rodzaj jednostronnej relacji, który nigdy nie znajdzie finału w poznaniu tej osoby na żywo. Dlatego włączanie w tę relację tak silnych emocji, jak miłość czy nienawiść mija się z celem i prowadzi donikąd, a wręcz może odbić się na jakości analizy źródłowej.

Nieco inaczej sytuacja wygląda z postaciami historycznymi które żyły stosunkowo niedawno (gdyż na płszczyźnie mentalnej aż tak się nie różnimy, jak w przypadku ludzi, którzy żyli 500 lat temu) i pozostawiły po sobie mnóstwo osobistych dzienników czy zapisków (nie formalnej, czysto politycznej korespondencji, lecz typowo osobistych notatek czy prywatnych listów). Czytając o uczuciach i punkcie widzenia, łączymy się z daną osobą na płaszczyźnie emocjonalnej, dochodzi do zgadzania lub niezgadzania się z jej poglądami, a to już jest pewnego rodzaju – oczywiście, ułomny – dialog.

W przypadku Anny Boleyn nie mamy żadnych jej prywatnych zapisków, pamiętnika czy prywatnej korespondencji. Istnieje kilka listów, lecz są one czysto formalne, a tylko jeden z nich jest adresowany do dobrej znajomej, lecz nie zawiera nic poza zwyczajowymi grzecznościami oraz informacją o pewnym sekrecie, w którego posiadaniu znalazła się adresatka, a który wyraźnie mógł rozgniewać nadawczynię.

Więc lubienie czy nielubienie Anny Boleyn okazuje się dość ciężkim, jeżeli nie niemożliwym, zadaniem. Najbliżej Anny można znaleźć się, analizując to, co mieli do powiedzenia jej współcześni – to ich raporty i zeznania oddają ducha epoki, w której żyła Anna oraz ukazują jej charakter i zachowanie.

Emocje a historyczna ekspertyza

Natalie Portman jako Anna Boleyn

Emocje potrafią zagłuszyć obiektywny osąd i dlatego są dość niebezpieczne, jeżeli chodzi o postaci historyczne. Osoba pisząca o historii  – czy jest historykiem, czy pasjonatem historii – aby być odbierana na poważnie, powinna wystrzegać się stawiania postaci historycznej na piedestale, bo to bardzo przeszkadza w obiektywnym opisywaniu wydarzeń. Z innej strony – negatywne uczucia żywione do postaci historycznej także prowadzą do nieobiektywnych badań.

Na czym właściwie opiera się historyczna ekspertyza i jaki jest jej cel? Historyczne badanie danej postaci polega na zgromadzeniu jak największej ilości informacji, po czym informacje te są poddane określonej ocenie – największą wagę mają źródła z czasów współczesnych danej postaci, a mniejszą wartość mają źródła powstałe pośmiertnie.

Podczas jednego z wywiadów aktorka odtwarzająca rolę Anny Boleyn w ekranizacji powieści Philippy Gregory „Kochanice Króla”, Natalie Portman, została zapytana o to, czy przed wcieleniem się w postać Anny przeczytała jakieś historyczne książki na jej temat. Natalie odpowiedziała, że tak, lecz dodała coś co zapadło mi szczególnie w pamięć:

„Musi się przyjąć do wiadomości, że historia to też fikcja (…) Cała historia zawiera elementy stronniczości narratora i jego własne motywy”[1]

Nie sposób się nie zgodzić – historia należy do przeszłości. Konkretne wydarzenia czy osoby znamy poprzez relacje naocznych świadków, z których niektórzy byli nastawieni do konkretnych sytuacji i ludzi pozytywnie lub negatywnie. Przy badaniu relacji zawsze należy brać pod uwagę kilka czynników; 1) kiedy zostały spisane, 2) kto je zapisał i na czym się opierał , 3) jaki miał motyw i czy w ogóle takowy posiadał. Dla przykładu – dyplomata, który widział Annę Boleyn osobiście, uznał, że „nie jest ona najpiękniejszą kobietą na świecie.” Z kolei George Wyatt piszący za czasów Elżbiety I wychwalał Annę jako posiadającą „niezwykłą i zachwycającą urodę”. Jak możemy więc osiągnąć konsensus pomiędzy tymi dwoma opisami? Porównujemy je z innymi opisami  – współcześni nie opiewali urody Anny Boleyn, a jedyny wizerunek z jej czasów – medal, który ostatnio został zrekonstruowany – przedstawia kobietę o mocnych rysach twarzy i na pewno nie nadzwyczaj pięknych. George Wyatt pisał za czasów Elżbiety I, a z przedmowy wynika także, że jakaś ważna osobistość zamówiła tę biografię. Być może sama Elżbieta zażyczyła sobie spisania życiorysu  własnej matki (nota bene to pierwsza w ogóle biografia Anny Boleyn). Wiadomo, że jeżeli Wyatt pisał wówczas, gdy Elżbieta była królową, musiał ukazać jej matkę w pozytywnym świetle – a zwłaszcza, jeżeli to ona sama zamówiła tę pracę. Wniosek, z jakim zostajemy jest taki, że Anna Boleyn prawdopodobnie rzeczywiście nie posiadała powalającej urody, co nie oznacza, że nie była na swój sposób czarująca czy uwodzicielska – nawet, jeżeli była piękna tylko w oczach Henryka VIII.

Różnice w interpretacji 

W przypadku Anny Boleyn wszyscy historycy korzystają z tych samych źródeł i opracowań, dlatego każda biografia zawiera te same informacje. Jak więc jest to możliwe, że dochodzi do różnic w interpretacji?

Dla przykładu – historycy Eric Ives („The Life and Death of Anne Boleyn”) i G.W.Bernard (“Anne Boleyn: Fatal Attarctions”) na przestrzeni kilku lat prowadzili dyskusję o Annie Boleyn na łamach poczytnych historycznych czasopism. Obaj historycy mają zgoła różne opinie – Ives na przykład uważa, że Anna Boleyn była bardzo religijną kobietą, która miała wpływ na rozwój protestantyzmu w Anglii, podczas gdy Bernard uważa, iż za życia Anna nie była znana ze swych religijnych sympatii, a jedyne zapiski dotyczące jej głębokiej religijności wyszły spod pióra elżbietańskich propagandystów – hagiografa Foxe’a i kapelana Latimera.

Największą jednak ‘kością niezgody’ pozostaje kwestia procesu Anny Boleyn i jej winy/niewinności – Ives uważa, iż zarzuty przeciwko Annie zostały spreparowane, więc Anna zmarła niewinnie, podczas gdy Bernard jest autorem kontrowersyjnej teorii (opartej na współczesnych Annie źródłach, iż istnieją przesłanki pozwalające sądzić, że faktycznie popełniła cudzołóstwo – choć nie ze wszystkimi pięcioma oskarżonymi mężczyznami.

Historycy bardzo często recenzują prace swoich kolegów po fachu – Eric Ives zrecenzował więc kontrowersyjną książkę Bernarda. Główna linia obrony Ivesa to fakt, iż książka Bernarda to nic innego, jak

„próba zburzenia obrazu Anny, który ja i inni stworzyliśmy”[2]

Eric Ives jest powszechnie uważany za specjalistę w dziedzinie życia i śmierci Anny Boleyn. Można śmiało określić go jej osobistym rzecznikiem – zawsze, gdy pojawiają się kontrowersyjne teorie, Ives znajduje argumenty, aby je podważyć. Każdy, kto choć na chwilę zainteresował się Anną Boleyn i zechciał poznać jej historię bliżej, sięgnął właśnie po jego książkę, która jest uważana za najlepszą i najbardziej szczegółową biografię Anny Boleyn. To z kolei powoduje rozdźwięki w świecie naukowym – każdy historyk, który odważy się napisać o Annie, musi się liczyć z tym, że jego próba utworzenia jej biografii może spotkać się z niechęcią Ivesa.

Historia to nauka, która w dużej mierze opiera się na wymianie poglądów – historycy mogą się ze sobą zgadzać czy nie zgadzać i wręcz powinni się nawzajem konstruktywnie krytykować. Ale z tym bywają czasem problemy. Dokładnie tak, jak w przypadku debaty Ives-Bernard. Według Ivesa inne spojrzenie na Annę Boleyn autorstwa Bernarda to próba „zburzenia” obrazu Anny, jaki Ives stworzył w swojej książce. Ale czy można uznać, że inny punkt widzenia jest automatycznie gorszy, a implikacja, że Anna Boleyn mogła być winna cudzołóstwa, oznacza atak na autora, który twierdzi, że Anna była niewinna oraz na samą Annę?

Pewien klucz co do punktu widzenia Erica Ivesa odnajdujemy we wstępie do jego biografii Anny Boleyn. Historyk wyznał:

 „Czasami opisuję Annę Boleyn jako trzecią kobietę w moim życiu, zaraz po mojej najbliższej rodzinie (…)”[3]

Opisanie Anny jako ‘trzeciej kobiety’ i stawianie jej na równi z członkami własnej rodziny wskazuje na silną więź emocjonalną, a więc i odbija się na treści samej książki. Tak więc nie dziwi postawa Ivesa, dla którego inny punkt widzenia jest automatycznie ‘burzeniem’ jego wyidealizowanej wersji Anny Boleyn.

Kiedy historyk dopuszcza do głosu emocje i własne sympatie, biografia postaci historycznej traci obiektywizm i staje się swoistego rodzaju propagandą i osobistą krucjatą. To się jednak mija z celem ekspertyzy historycznej, ponieważ jej celem jest obiektywne ukazanie postaci, a nie jej wybielanie czy oczernianie.

Wzór i inspiracja

Istnieje spora grupa osób, zwłaszcza młodych kobiet, dla których Anna Boleyn jest pewnego rodzaju idolką. Nie ma cienia przesady w stwierdzeniu, że za sprawą powieści Philippy Gregory pt. „Kochanice Króla” oraz jej hollywoodzkiej ekranizacji, a także dzięki serialowi „Dynastia Tudorów”, w ciągu ostatniej dekady Anna Boleyn stała się współczesną celebrytką.

Popkultura i komercjalizacja sprawiają, że postaci historyczne stają się pewnego rodzaju współczesnymi (po)tworami – na wpół utworzonymi ze zlepków historycznych informacji, na wpół z czystej inwencji twórczej pisarzy czy filmowców.

Oczywiście, seriale, filmy czy powieści powinny być traktowane z przymrużeniem oka, ponieważ są to mocno przesycone fikcją obrazy, które mają na celu dostarczyć rozrywki, a nie udzielać lekcji historii. Problemy zaczynają się wtedy, kiedy widz nie potrafi odróżnić fikcji od prawdy historycznej oraz kiedy jego przygoda z daną postacią zaczyna i kończy się na powieści lub filmie.

Dwa sezony serialu „Dynastia Tudorów” sprawiły że wytworzyła się specyficzna więź pomiędzy serialową rzeczywistością  i jej bohaterami a dzisiejszym odbiorcą, do którego serial jest skierowany. Najlepszym przykładem są liczne fankluby serialu oraz samej odtwórczyni roli Anny Boleyn. Natalie Dormer miała dwa sezony, aby wywołać zainteresowanie publiczności. Co jest jednak specyficzne – serialowa Anna ma niewiele wspólnego z jej historycznym odpowiednikiem, a wręcz przeciwnie – przedstawiona jest jako współczesna kobieta żyjąca w epoce Tudorów.

Historia Anny Boleyn  ma w sobie ogromny potencjał, a sama Anna wydaje się postacią charyzmatyczną i niezależną. To, że stała się bohaterką seriali, filmów i powieści, czyni z niej element dzisiejszej popkultury. Wiele młodych kobiet postrzega Annę jako kobietę, która osiągnęła wszystko dzięki własnej determinacji w świecie zdominowanym przez mężczyzn – choć wszystko, co Anna osiągnęła, osiągnęła dzięki mężczyźnie.

Czy Anna może być wzorem do naśladowania dla współczesnych młodych kobiet? Tutaj debata zatacza koło, bo powracamy do pytania, czy postać historyczną można lubić, kochać czy nienawidzić. A sam aspekt wzorowania się na postaci historycznej jest prawdopodobnie tematem na kolejny artykuł.

A na koniec filmik:

Anne Boleyn Superfans